کابینۀ امین الدوله
شرفیابی سفیر روسیه و انگلستان و اعتراض سفیر روس به عزل صدراعظم سابق
کلنل کاساکوفسکی که با سقوط صدراعظم مستقیماً تحت فرمان شخص شاه قرار گرفته است اوضاع سیاسی حساس آن روزها را با دقت پیگیری کرده، مراتب را به ستاد نایب السلطنۀ قفقاز گزارش میدهد:
«13 نوامبر 1896-روز 12 نوامبر تلگرافی به امضای شاه به مضمون زیر به کلیۀ حکام ایالات و ولایات مخابره شده است:
«چون در زمان صدارت امین السلطان امور مملکتی آشفته شده بود لذا نامبرده از صدارت برکنار گردید و موقتاً ادارۀ امور کشوری به عهدۀ امین الدوله و امور لشکری به عهدۀ فرمانفرما محول شده است. تفصیل به وسیلۀ پست روز شنبه 16 نوامبر 1896 فرستاده خواهد شد.»
بدین ترتیب روشن میشود که عزل امین السلطان دستاورد عده ای از درباریان تبریزی است. وزیر مختار انگلیس پس از عزل صدراعظم به دیدار وزیر مختار روسیه میرود و تصمیم میگیرند که به اتفاق هم به دیدار شاه بروند. «سرمور تیمودوراند» وزیر مختار انگلستان با وزیر مختار امپراتوری روسیه «بوتسوف» در یک کالسکه نشسته به دربار میروند و قرار میگذارند که سفیر روسیه از جانب هردو سفیر صحبت کند. به قرار اطلاع وزیر مختار روسیه با تندی و هیجانی که دور از آداب دیپلماتیک است با شاه صحبت کرده است.»
صدراعظم سابق در خطر است
از گزارش کلنل کاساکوفسکی چنین برمی آید که پادرمیانی سفرا به ویژه سفیر روسیه مؤثر واقع گردیده و از شدت عمل در مورد صدراعظم معزول اندکی کاسته شده است. کاساکوفسکی مینویسد: «شاه گذشت بزرگی در حق امین السلطان به عمل آورده که حتی خود سفیر امید آن را نداشت. تقاضای امین السلطان این بوده است که زندگانی در شهر قم در صورتی که حاکم قم شخص دیگری غیر از کسان خودش باشد برای او امکانپذیر نخواهد بود و استدعا کرده است که حق انتخاب حاکم قم که شهر زادگاه اوست به خود وی واگذار شود. شاه با این پیشنهاد مخالفت نکرده است. امین السلطان به وسیلۀ تلگرام تقاضا کرده است که برادر بزرگ «امینه اقدس» در حکومت قم ابقاء شود.
در دربار اتمسفر خفقان آوری حکمفرماست. همه در حال نجوا هستند و همه از هم دوری میجویند، به همدیگر اعتماد ندارند و به بهترین کسان واهمه و سوءظن دارند. مردم آشکارا از قرار گرفتن قدرت در دست فرمانفرما ناراضی هستند. گاهی لعن و نفرین هم شنیده میشود. در میان مردم شایع است که امین السلطان با شاه قول و قرار دارد که به مدت یک ماه تهران را ترک نماید تا به محض بروز بی نظمی مراجعت کند و همۀ تازه به دوران رسیده های فعلی را با اردنگی از دربار بیرون کند.»
سفیر روس شدیداً متوحش است
کلنل کاساکوفسکی در پایان گزارش مورخ 15 نوامبر 1896 خود به شایعۀ ترسناکی اشاره کرده می نویسد: «قاسم آقا با این خبر مرا بسیار نگران کرد؛ قاسم آقا میگفت در دربار به عنوان خبر موثق شایع است که به علاءالدوله حکمران جدید عربستان و لرستان دستور داده شده است که صدراعظم سابق را مشایعت نماید. علاءالدوله شهرت بدی دارد. او و بابای او هر دو مشهور به جلادی هستند و معمولاً برای خفه کردن مجرمین دولتی از آنها دعوت به عمل می آید. من این نگرانی را خود به اطلاع سفیر رساندم و وی شدیداً متوحش شد!