رجال ایران از دیدگاه کاساکوفسکی
امیرنظام گروسی
«امیرنظام» سفیر سابق ایران در پاریس و پس از آن پیشکار شاه فعلی در ادارۀ امور آذربایجان در دوران ولایتعهدی و اخیراً حکمران کرمانشاه و کردستان، از حیث درایت و فعالیت و تجربه داشتن در امور دولتی به نظر می آید که او تنها شخصیت ایران می باشد که لایق اشغال پست صدارت است. ولی او خیلی پیر و فرتوت شده است.
عین الدوله
«عین الدوله» که او را«شاهزادۀ کوچک» می نامند، در حال حاضر حکمران مازندران است. شاه در زمان ولیعهدی به او دستخط داده است که هر وقت به سلطنت برسد، او را صدراعظم خود خواهد نمود، هرچند که به موجب رسم کشور، صدراعظم نمی تواند از شاهزادگان باشد.«عین الدوله» در نزد شاه فعلی بسیار مورد اهمیت بوده و در اوایل پس از ورود به تهران حتی با شاه در یک اتاق می خوابید وغالباً شاه سر در زانوی وی به خواب می رفته است! فقط در همین اواخر بنا به اصرار و پافشاری صدراعظم(امین السلطان) به مازندران تبعیدش نمودند. آدمی است دارای دنائت اخلاق و ظاهراً خیلی سنگدل. او یکی از مقصرین را مانند چهارپایان نعل کرده و میخ ها را به پاشنه اش کوبیده است.
امین الدوله
«امین الدوله» رئیس سابق شورای دولتی، در حال حاضر پیشکار ولیعهد در آذربایجان است. مردی به حد کافی تحصیلکرده و مترقی ولی بیشتر مرد تشریفات است تا عمل. غیرفعال و تنبل است و با اوضاع فعلی مشکل به نظر می آید بتواند از عهدۀ صدارت در ایران برآید، اگرچه روزنامه ها بسیار دربارۀ او مدیحه سرایی می کنند. با«کامران میرزا» نایب السلطنه روابط دوستانه دارد و یکی از شناخته شده ترین دشمنان صدراعظم معزول(امین السلطان)است.«امین الدوله» با آنکه رنگ و جلای اروپایی دارد، شخصیتی است کم استعداد و فاقد ابتکار و استقلال که به«فرمانفرما»ی دوران، شهرت یافته، همان را می خواهد که اهمیت درجه یک خود را از دست نداده باشد. شخصیت«فرمانفرما» ضعیف است و«امین الدوله» از آن ضعیفتر.«امین الدوله» امیدوار است عواید دولت را طوری منظم کند و ترقی دهد که نه فقط کسر بودجه را از بین ببرد، بلکه اضافه درآمدی هم به میزان 250 هزار تومان تأمین نماید. ولی همۀ اینها جز خیالبافی پشت میزی و روی کاغذی نیست که شاید به روی کاغذ یا بیان آن از زبان یک پرفسورعلم اقتصاد خوش بوده باشد.
مخبرالدوله
از میان وزراء در نظر است به«مخبرالدوله» اهمیت بیشتری داده شود. او به سمت وزیر کشور و گمرک و ضرابخانه و بیوتات و انبارهای گندم منصوب می شود با حفظ مشاغل وزارت فرهنگ و معادن و دریاها و تلگراف.«مخبرالدوله» که مدت 25 سال پول های کلانی بابت امتیاز تلگراف از انگلیس دریافت می داشت، طرفدار دوآتشۀ انگلستان است. فرزندان او در برلین تربیت یافته و«ژرمانوفیل» می باشند و دائماً با پدر دربارۀ برتری آلمان بر انگلستان در گفت و گو هستند. نسبت به روس ها رفتار تمام این خانواده به ظاهر، کاملاً محترمانه و مؤدبانه است. پسر«مخبرالدوله»(صنیع الدوله) داماد شاه و رئیس سابق قورخانه، اینک به وزارت خزانه منصوب شده است.
ناصرالملک
«ناصرالملک قره گوزلو» که شغلش خوانندۀ جراید و مجلات خارجی و مترجم تلگراف های رمز بوده، به ریاست قورخانه منصوب گردیده. او در لندن تربیت یافته و به زبان های انگلیسی و فرانسه کاملاً تسلط دارد.
شاهزاده ملک آراء
«شاهزاده ملک آراء» برادر«ناصرالدین شاه» که به سمت وزیر عدلیه و تجارت منصوب شده، قبلاً در زمان«محمدشاه» نایب السلطنۀ وقت بود و به مراتب بیشتر از برادر ارشد خود«ناصرالدین میرزا» مورد احترام و اهمیت و دارای تمول بیشتری بود. هنگامی که«ناصرالدین شاه» به سلطنت رسید،«ملک آراء» به خاک عثمانی فرار نمود و مدت سی سال در آنجا اقامت داشت، تا اینکه مورد عفو قرار گرفت و به ایران آمد، باز سال قبل دوباره به روسیه فرار کرد. ملت از«شاهزاده ملک آراء»به علت تندخویی ناراضی است؛ مثلاً امروز بدون هیچ موجبی وکیل عدلیه را کتک کاری کرده، وکیل مزبور نتوانسته است ملک آراء را متقاعد کند که در هیچ کجای دنیا وکیل را در برابر تقصیر موکلین کتک نمی زنند و مواخذه نمی کنند.
مشیرالدوله
«شیخ محسن مشیرالدوله» سفیر ایران در عثمانی بود و در آنجا ثروت عظیمی به دست آورد. دوست صمیمی سلطان عثمانی و طرفدار جدی عثمانی است، حتی به خاطر دوستی زیاد با عثمانی احضار شده بود. با«امین الدوله» بسیار نزدیک است، پیشکار ولیعهد در آذربایجان بوده، دختر منحصربفرد وی زن پسر منحصربفرد«امین الدوله» است.«مشیرالدوله» استعداد چندانی ندارد ولی چون مدت طولانی در اروپا زیسته و آداب اروپایی آموخته، دارای قدرت بیان است.
در وصف نصرت السلطنه
امروز«نصرت السلطنه» فرمانروای جدید تهران به ملاقات من آمده بود. اذعان می کنم که حتی انتظار چنین افتخاری را نداشتم و تأثیرش در من نامطبوع بود. کوچک اندام بود و لاغر با دماغ مثل قرقی و نگاه سرد و بی رحم. عیناً منظرۀ لاشخور را دارد. صدایش جیغی مانند صدای مرغان شکاری. به راستی هم می گویند بسیار بی رحم و سنگدل است. در پاسخ«مارتیروس خان» که پرسید آیا راست است که شاهزاده در چند روز گذشته دست کسی را بریده است؟ «نصرت السلطنه» با عشوۀ گریه مانندی گفت:«نخیر من فقط در آذربایجان از شانه دست می بریدم، ولی اینجا فقط از مچ بریدم. لازم است که روز اول قدرت و صلابت نشان داده شود، بعد از آن کارها خودبه خود رو به راه می شود.
مشیرالملک
«مشیرالملک» که عملاً مشاغل وزیر خارجه را انجام می داد، به سمت وزیر لشکر گماشته شده و موظف است طبق دستورات«نظام الملک» وزیر لشکر سابق انجام وظیفه نماید. پسر او در مسکو مدرسۀ نظام را طی کرده و اینک در دانشگاه مسکو تحصیل می کند و دو فرزند دیگر وی در پاریس تربیت می یابند.