جوزف استالین، نخست وزیر اتحاد جماهیر شوروی
در جنگ جهانی دوم اگرچه روسیه متحد انگلستان بود ولی چرچیل خیالات خود را درباره ایران از او پنهان می داشت.
در 77 سالی که از واقعه ی شوم اشغال ایران می گذرد نویسندگان، خاطره نویسان،تاریخ نگاران و کسانی که شاهد حوادث بودندوقایع آن روزگاران را نوشته و انتشار داده اند ولی هنوز قضاوت واحدی در میان اقوال مختلف وجود ندارد. بعضی عقیده دارند که اگر دولت ایران به موقع به متفقین راه عبور می داد ایران اشغال نمی شد، گروهی دیگر معتقدند که متفقین در هر حال می خواستند با کمترین هزینه ایران را اشغال کنند و با استفاده از مسیر جاده های شمال به جبهه جنگ روسیه تسلیحات جنگی برسانند. از شاهدان ماجرا و دست اندر کاران سیاست آن روزی کشور، خاطراتی به جا مانده و چنین خاطراتی می تواند با توجه به شخصیت و موقعیت نویسنده ی آن تا حدودی روشنگر مسائل پشت پرده ی سیاست و حوادث آن روزی ایران باشد. نصرالله انتظام در سالهای پایانی سلطنت رضا شاه رئیس تشریفات دربار بود بدین ترتیب در هر شرفیابی و در هر دیدار شاه حضور او ضروری بود . انتظام در خاطرات خود چنین می نویسد:
(بد بختی ایران در این بود که دول متفق اخراج آلمانی ها و رساندن مهمات به روسیه را بهانه قرار دادند ولی قصد آنها این بود که شاه را بر کنار کنند تا اشغال ایران و قبضه کردن امور به آسانی و ارزانی میسر گردد. تا بتوانند از وسایل و ارتباطات استفاده کنند و آن مبلغ ناچیزی را هم که وعده داده بودند، ندهند. خصومت روس و انگلیس با شاه ارتباطی با حوائج سوق الجیشی و نظامی نداشت که با کنار آمدن پهلوی مرتفع گردد. حکومت سوسیالیستی شوروی که طبیعتاً خواهان محیط پر آشوب و اغتشاش بود و وجود پهلوی را سد پیشرفت مرام کمونیستی در ایران می دانست به هر قیمتی مایل به خلع او بود و زیان بی نظمی زمان جنگ را در مقابل فواید بعد ناچیز می پنداشت.انگلستان هم بیش از روسیه کمر قتل او را بسته بود به ویژه آنکه شاه در بدترین موقعیت یعنی زمانی که فرانسه به اشغال آلمان در آمده بود و انگلستان در خطر قرار گرفته بود برای مطالبات نفت به شرکت نفت فشار آورد و انگلستان از این جهت از او ناراضی بود. از این خصومت دولتین که بگذریم علت العلل واقعه سوم شهریور و اشغال ایران که نه تنها بر ما بلکه بر خود شوروی هم پوشیده بود و بعد ها از قرائن و تا اندازه ای از یادداشت های چرچیل معلوم گردید، این بود که ، انگلستان تصور نمی کرد که روسیه بتواند اینگونه با رشادت در برابر نیروهای نازی مقاومت کند و گمان می کرد که روسیه نیز مانند فرانسه به اشغال آلمان در خواهدآمد اما مقاومت روس ها شگفت انگیز بود. از طرف دیگر قوای مارشال رومل در شمال آفریقا برق آسا پیش می رفت به طوری که اسکندریه و قاهره در آستانه ی سقوط بود.
در آن زمان هنوز سرنوشت جنگ در مصر و در استالینگراد معلوم نبود و پیش بینی آن که برنده و بازنده ی این دو نبرد سرنوشت ساز چه خواهد بود مشکل به نظر می رسید، از این رو برای متفقین تنها راهی که برای حفظ هندوستان و باقی مانده ی خاورمیانه به نظر میرسید، همان ایران بود. آن هم نه ایرانی که در ید قدرت پهلوی باشد بلکه ایرانی که اگر روزی قوای فاتح هیتلر قفقاز را فتح کند و به مرزهای ایران برسد، دولت و سرزمین ایران در اختیار متفقین باشد نه شاه . انگیزه ی اشغال ایران این بود که اگر هیتلر در قفقاز پیروز شود خاک ایران در اختیار دول متفق باشد تا هم سنگر و پناهگاهی برای عقب نشینی قوای شوروی باشد و هم با فراهم آوردن وسایل جنگ و گریز در شمال ایران و استفاده از سرزمین های کوهستانی ایران پیشرفت نیروی هیتلر را فلج یا متوقف سازند. البته انگلستان برای حفظ روحیه ی استالین، در مورد شکست احتمالی قوای شوروی از ارتش نازی ، با وی سخنی در میان نمی گذاشتند. در سالهای بعد که اسرار جنگ از پرده بیرون افتاد معلوم شد که فکر اشغال ایران از انگلستان بود که به تنهایی به این فکر افتاده و روس ها از آن بی خبر بودند. با این توضیحات و این مقدمات باید انصافاً اذعان کرد که واقعه ی سوم شهریور بلیه ای بود که باید رخ دهد و هوشیاری یا غفلت دولت ایران مانع یا سبب آن نمی شد. بعید نیست که اگر دولت ایران به اخراج اتباع آلمان و اجازه ی عبور مهمات هم تن در میداد توقع غیر قابل قبول دیگری از او می کردند معهذا این حقیقت را هم نباید انکار کرد که سیاست ایران آن روزی در دست شاه بود و در مسائل مملکتی وزیران، سفرا و اطرافیان شاه حق اظهار نظر نداشتند و در چنان شرایطی که فقط شاه تصمیم گیرنده بود امکان اشتباه و غفلت وجود داشت. باری آنچه تا کنون گفته شد تشخیص و استنباط من از علل و موجبات واقعه ی سوم شهریور بود که بسیاری از آن متکی بر شواهد و دلایل است. بعضی از آنها را در همان زمان می دانستم و به پاره ای دلائل دیگر بعد از پایان جنگ بدان مسائل پی بردم. من از نوشتن این یادداشتها قصد تاریخ نویسی ندارم چون آن واقعه از وقایع مهم تاریخ معاصر ایران محسوب می شود و من به مناسبت شغلی و تماس دائمی که با شاه داشتم شاهد وقایعی بودم که دیگران کمتر دیده اند و چون بعضی از آنهایی که کم و بیش در موقعیت من بوده اند از دار دنیا رفته و از خود خاطراتی بر جای نگذاشتند، وظیفه ی خود دانستم قبل از اینکه نوبت رفتن من برسد، این خاطرات را که به عقیده ی خود عین حقیقت می دانم از خود باقی گذارم.