چرا تلاش ایرانیان برای ایجاد صنایع جدید در دوران قاجار پا نگرفت؟
کاغذ سازی
محض انتشار و ترویج صنعت کاغذسازی در دارالخلافۀ طهران و سایر ممالک محروسۀ ایران این غلام با کمال ضراعتی و خاکساری از فلک فرسای مبارکِ اعلیحضرتِ اقدسِ همایونِ شاهنشاهی، روحی فداه، استدعای امتیاز آن را برای خود و وراث خود می نماید، به شرایط معروضۀ ذیل که: کمپانی تشکیل داده، این مقصود مهم را انجام دهد و این صنعت عمدۀ مفیده را در کل ممالک محروسۀ ایران منتشر سازد و در این کارخانه، انواع و اقسام کاغذ که محل حاجت و ضرورت باشد، به عمل خواهد آمد از قبیل کاغذ و پاکت تحریر، به وجه احسن به طوریکه از فرنگستان به ایران می آورند و همچنین کاغذ اطاق به نحو اتّم و اکمل و کاغذ مقوی و غیره..
اولاً: کسان خانه زاد مجاز باشند در هر جائی که صلاح بدانند کارخانجات را در آن نقطه بنا و احداث نمایند، چنانچه در نقاط معیّنه اراضی بایره غیر مزروعِ بی مصرف باشد، که تعلّق به دولت داشته باشد و استدعا می نماید که قص کفافِ کارخانجات و ضروریاتِ آن ، مجاناً مرحمت فرمایند.
ثانیاً: آنچه که تعلق به این کارخانه کاغذسازی است، از هرگونه صوادر و عوارض و مالیات به هر اسم معاف و مسلم باشد تا در سایۀ همایونی، این صنعت بزرگ در ممالک محروسۀ ایران، به سهولت رواج پیدا کند و هرگونه اسباب و چوب آلات که برای این کارخانه لازم می شود، اجازه مرحمت فرمایند که از جنگل های دولتی، بریده به مصرفِ ادوات کارخانه برسانند و از برای لوازم این کار هر قدر خانه و انبار و مایحتاج لازم می شود، اجازه مرحمت خواهد فرمود، ساخته شود و یا اداره کند.
ثالثاً: استدعا از خاکپای مبارک همایونی این است که، محض تشویق و ترویج این صنعت در ایران، این اداره مظهر توجهات خاصۀ مُلوکانه بودجۀ هر نوع کاغذ و پاکت که برای صرف تحریر دولت و وزارتخانه های دولت و همچنین، از کاغذ اطاق و مقوی و غیره که، مربوط به این کارخانه است و هر سال از برای دولت لازم حتماً باید از این کارخانه، ابتیاع فرمایند و در باب قیمت هم، قبل از وقت، کارگزاران امور دیوانی، با مباشرین کارخانه مذاکره خواهند کرد که، در تسهیل قیمت و سرعتِ رساندن آنها قرارهایی که لازم است، بدهند.
رابعاً: بقای این امتیاز از روز امضای قرارنامه الی پنجاه سال خواهد بود و ضمناً مقرر خواهد شد که در امتداد این مدت پنجاه سال، احدی از خارجه و داخله، به هیچ وجه من الوجه، حق ایجاد و احداث هیچ گونه کارخانه که مربوط به عمل کاغذسازی است، نداشته باشند و تمام این مدت با کسان خانه زاد و وارث خانه زاد، خواهد بود.
خامساً: پس از این که کارخانه دایر شد و حاصل آن به معرض فروش درآمد، از منافعی که حاصل می شود از یکصد تومان و پنج هزار، به اسم مالیات، همه ساله به دیوانِ همایونِ اعلی، تقدیم خواهد شد. این تومان و نیم بعد از وضع مخارج و شریک پول کارخانه از منافعی که عاید می شود، تقدیم خواهد شد.
سادساً: شروع به ساختن این کارخانجات، سه سال بعد از امضای همایونی خواهد شد، چنانچه در ظرف این سه سال، از قضای آسمانی و حادثه روی دهد که اسباب تعویق ساختن کارخانجات بشود، البته آن سبب در حضور اولیای دولت، ملاحظه و منظور خواهد شد.
آنچه از نظر خوانندگان گرامی گذشت ، متن قرارداد بود ، اینک توضیحات زیر ضروری به نظر می رسد :
آنچه از بررسی اسناد به دست می آید، این است که در دورۀ قاجار هیچ گونه کارخانه ای برای کاغذسازی در ایران به وجود نیامده است. و آغاز این صنعت مربوط به سال 1313 شمسی می باشد.
زندگی نامۀ «یحیی خان مشیرالدوله» تقاضا کنندۀ این امتیاز، چنین است:
پدر یحیی خان «میرزا نبی خان امیر دیوان قزوینی» از رجال مهم دربار دوره قاجار است. او در ابتدای سلطنت «ناصرالدین شاه قاجار» دو فرزند خود، «میرزا حسین خان» و «آقای یحیی خان» را برای تحصیل به اروپا فرستاد، «یحیی خان» در پاریس به یادگیری زبان فرانسه مشغول شد. در سال 1275 قمری، «ناصرالدین شاه» ، «یحیی خان» را به سمت آجودان مخصوص و مترجم خود برگزید.