باغ شمال
در جنوب شرقی شهر تبریز قرار دارد که نخست محوطه مشجر و سبز وسیعی بود و اینک جزو کوی های جدید شهر در میان خیابان های شاپور سابق و حافظ قرار گرفته است.
آن چنان که از نوشته ها و مدارک کتبی مستفاد می شود، این باغ با صفای وسیع، گویا در زمان سلطنت «سلطان یعقوب» پسر «اوزون حسن آق قویونلو» (مرگ 896 ه.ق) به نام «باغ عشرت باد (یا آباد) شمال» بنیاد یافته است.
چون این باغ بزرگ بر خلاف نامش، در جنوب تبریز قرار گرفته است، بنابر آن، نامگذاریش نباید به مناسبت و جهت آن انجام گرفته باشد.
بنا بر نوشته «میرزا علی آقای ثقة الاسلام» شهید: و ظاهراً وجه تسمیه این باغ آن است که آن باغ را به معارضه باغ شمال هرات احداث کرده باشند زیرا که در هرات در ایام (سلطان حسن بای قرا) باغی بوده در غرب مسجد گوهر شاد بیگم معروف به باغ شمال، بنابر این احتمال می رود که «سلطان یعقوب» به متابعت یاغ شمال هرات، باغ شمال تبریز را احداث کرده است.
این احتمال صحیح به نظر می رسد زیرا گذشته از این باغ، جاهای دیگری از تبریز، با جاهای دیگری از هرات، نام های مشابه دارند مانند خیابان هرات و خیابان تبریز، گاز برگاه هرات و گازبران تبریز، زنجبرگاه هرات و زنجبر تبریز، پیداست که این جا اتفاقی نیست. ضمناً جای یادآوری است که در شهر سمرقند نیز باغ شمالی، وجود داشته است.
باغ شمال در دوره صفویان در تبریز بسیار معروف بوده و شاهان صفوی در جشن ها و عروسی ها از این باغ استفاده می کرده اند. چنان که جشن عروسی «اسماعیل میرزا» پسر «شاه طهماسب» در سال 962 در این باغ برگزار شده بوده است (خلاصه التواریخ ص 376)
«عباس میرزا» نایب السلطنه ولیعهد «فتحعلی شاه» ، در سالهایی که مقیم تبریز بوده به این باغ توجه زیادی مبذول می داشته و عمارات و بنیادهای عالی بسیاری در آن احداث کرده بوده است و در داخل این تالارها و ساختمانها، تابلوهای نقاشی رنگ روغن زیادی از منظر جنگ ایران و روس و مراسم سلام «فتحعلی شاه» و شاهزادگان و خود «عباس میرزا» و دختران زیبا، بر دیوارها نصب شده بود که مقداری از آنها بر اثر بی توجهی از میان رفته و مقداری نیز در لشکر کشی های روس ها به تبریز، و سکونت نظامیان در این عمارات، از جا کنده و به تفلیس و روسیه برده شده است.
«نادر میرزا» در تاریخ تبریز، در «صفت باغ شمال» می نویسد:
این جای نامدار به جنوب شهر تبریزاست. نخست نامی که این جا دیده ام، آن است که «باغ عشرت باد شمال» و «هشت بهشت» تبریز را، (سلطان یعقوب بن حسن) پادشاه بنا نهاد و به عهد پادشاهان صفوی نژاد نیز ذکری از این بستان شده.
آبادانی بزرگ آن از نایب السلطنه «عباس میرزا» است و مقدار اراضی آن چهل خروار تخم افکن است و آن چهار قطعه باشد. یک قطعه باغ بزرگ است از دری که رو به شمال باشد، بدان داخل شوند و خیابان از دو سوی کشیده، و همه جا به آن عمارت ار دو طرف درخت سیب و امرود باشد، به نظم و ترتیب. چون به نزدیک عمارت رسد آنجا به سه زینه به سطحی رسد که آبگیری بزرگ، در آن باشد، پس عمارتی عالی این جا بنا نهاده که از کرباسی با زینه هایی از دو سو بدان عروج کنند. آن جای خضرایی باشد وسیع و بلند که روی آن سوی شمال و شهر گشوده و هفت پنجره بالا رو بدان نهاده، روی دیگر به باغ گلستان و کوه سهند پربرف آن گشوده است و جبین آن دو اطاق باشد که یک روی آن به باغ و شهر است و روی دیگر به مشرق و مغرب. در باغ روبرو مشهور به (باغ فرهاد و شیرین) و آن کوشک بزرگ مزین به صور سلاطینِ با اقتداربود. چون از کرباس به باغ گلستان روند، آن جای رو به جنوب حجره ها باشد و به آجر پوشیده،بعضی با آینه بندی مزین این جا برای زنان ساخته شده و به آخر این حجره ها گرمابه باشد…
بدین سالهای نزدیک ولیعهد دولت به آخر عمارت گلستان که به باغ بادام روند، بنایی بزرگ کرده و حوضخانه تابستانی بس عالی و به اطراف آن حجره ها و کوشکی بس بلند، که تمامی شهر از آن پیداست،بنا کرده، چون بناهای جین که نقش های آن دیده ام و دو سرای دیگر کرده که روز بدان جای بار دهد بس عالی….
این عمارت گلستان را یک روی به باغ بادام است و به آخر این باغ کوشکی بلند است که به یانق نگرد،و آن جا گهگاه عرض لشکر بیند. اکنون این باغ آباد و جایی نزه است.
در روزنامه ناصر که سال 1311 ه.ق در تبریز چاپ می شد می نویسد:
… اول در وسط باغ شمال که مرکب از چند قطعه است، قطعه شمالی آن یک هزار و یکصد و چهل متر طول و پانصد و هفتاد متر عرض دارد.
از ابنیه «مرحوم مغفور» نایب السلطنه عباس میرزای مبرور است و ولیعهد نیز تقریباً همین قدرها در طرف جنوبی آن وسعت داده و عمارات جدیده و ابنیه عالیه و عمارات سرپوشیده و دریاچه ها و آبشارها در آنجا احداث فرموده اند، و خیابانها انداخته، چمن های مصنوعی ساخته و باغی است مزین، نهایت آراسته و ترتیبات باغ مزبور به حسن کفایت و اهتمام شاهزاده «عین الدوله» امیر تومان مقرر و مرتب است.
در زمان ولیعهدی «محمدعلی میرزا» ، باغ شمال به پادگان سربازان دولتی و سواران طرفدار استبداد مبدل شد. در سال 1329-30 ه.ق باغ شمال قرارگاه لشکریان روسیه تزاری بود و افسران روس عمارات آن را اشغال کرده بودند.
این باغ تا آخر دوره قاجار، تقریباً آباد و گردش گاه مردم تبریز بود ولی با ایجاد باغ ملی در جوار ارگ تبریز،کم کم از رونق سابق افتاده متروک گردید و در سال 1308 ه.ش در دوره ریاست شهرداری «میرزا محمد علی خان» تربیت، عرصه آن را قطعه قطعه کردند و قسمتی را به فروش رسانیدند و قسمت هایی نیز به تصرف ارتش و سرباز خانه درآمد و در سالهای نزدیک، ورزشگاه بزرگ تبریز و ایستگاه رادیو تبریز در بخشی از این باغ احداث شد و اینک بازمانده زمین ها تماماً خانه سازی و خیابان کشی شده و از آثار قدیمی جز یک ساختمان تیپ روسی در پادگان ارتش، اثر دیگری پدیدار نیست.
(تقدیم به تبریزیان عزیز در هرکجای جهان که هستند)
یحیی ذکاء