شام غازان

در سمت غرب تبریز، دورتر از کوی های «قره اغاج» و آخونی و کوچه باغ و خطیب، نزدیک به ایستگاه راه آهن تبریز، کویی قرار دارد که آنجا را (شام غازان)، (شم غازان) و (شنب غازان) می نامند.

برخی برآنند که چون آرامگاه و موقوفات پادشاه مسلمان شده مغول (محمود غازان خان ) در این محل بنیاد یافته بود، بدان جهت این محل را، چنین نامیده اند.

درباره نام این کوی باید بگوییم که واژه یا اصطلاح (شم) و (شام) و (چم) در زبان آذری و برخی گویش های دیگر ایرانی، به زمین های مسطح و علف زارهای کنار رودخانه ها و دریاچه ها گفته می شده است و چون این ناحیه از پیرامون تبریز در زمانهای دیرین، به علت قرار گرفتن در ساحل دریاچه (شاهی) (ارومیه) زمین های شوره زار پر علفی بود و آب دریاچه تا نزدیکی های روستاهای «قراملک» و ایستگاه راه آهن تبریز و حتی روستای «آناخاتون» امتداد داشت شاهد این مطلب گذشته از وجود شوره زارها، در داستان گذشتن «بابک خرم دین» از تبریز نیز قید شده است جزو کرانه های دریاچه شمرده می شد، از آن جهت آنجا را شم یا شام می نامیدند.

این اصطلاح هنوز در زبان مردم آذربایگان به ویژه در روستاهای «کرانه رود»،  «ارس» و «مشگین» و «سراب»  و در زبان مردم شوشتر و در کردی و لری یکی به صورت (چم) به معنای لب رودخانه و جویبار و زمینی که در کنار بستر رود قرار گرفته باشد، گفته می شود، بنابراین یک واژه و اصطلاح کهن بازمانده از زبان پهلوی و آذری است.

چون آرامگاه و شهرک و (ابواب البر) غازانی در این زمین ها ساخته شده بود، مردم تبریز آنجا را (شام غازان) نام دادند، چنانکه «حمدالله مستوفی» در «نزهت القلوب» می نویسد: (غازان به موضع شام تبریز بنایی بنیاد نهاد).

برخی از نویسندگان نیز دست به تسمیه سازی زده، نوشته اند چون (ایلخان) از فتح شام برگشن، به تبریز شهری طرح انداخت چون دمشق و از اموال شام خرجی گزاف کرد و شام نام نهاد.

از سوی دیگر گفته شده «شنب» در زبان مغولی به معنای مزار و آرامگاه است و هنگامی که مزار «غازان خان» در این ناحیه ساخته شد، آنجا را «شنب غازان» نام نهادند. «اولیاء چلبی» در سیاحت نامه اش، واژه «شنب» به معنای مزار، از زبان «قیاق» ها که در خاک قفقاز نشیمن داشتند، آورده است.

پس به قاعده زبان فارسی،‌هرگاه در واژه ها، (ن) و (ب) پهلوی هم قرار گیرند به (میم) تبدیل می شوند، (مانند دنب و دم، خنب و خم،‌سنب و سم) از این رو واژه (شنب) مغولی نیز در زبان مردم تبریزيا، به (شم) تبدیل شد و آنجا را «شم» یا «شام غازان» گفتند و تقارن این دو اصطلاح، باعث توهمات گوناگون درباره نام این ناحیه که اکنون جزو کویهای شهر درآمده، گردیده است.

چسبیده به «شام غازان» در غرب آن یعنی از ایستگاه راه آهن تبریز تا ساحل دریاچه شاهی دشتی قرار داردکه نام آن (مایدشت) یا (ماه دشت) است چنانکه پیش از این هم یادآوری شده است  (مادو مای و ماروماه) همه شکل های گوناگون یک نام است، بنابراین مایدشت و ماهدشت نیز به معنای (دشت مادان) و بازمانده از زمانهای دیرین است. در پایان این دشت نزدیک به دریاچه نیز روستای کوچکی افتاده که آن را (مایان) می نامند و معنای آن جایگاه مادهاست. در آذربایگان جاهای دیگر با همین ترکیب همچون : «مرند»، «مراغه»، «دومایان»  «مارالان» فراوان است.

دستخط شادروان یحیی ذکاء

یحیی ذکاء