کاساکوفسکی در متون تاریخی عهد مظفری
مأموریت«کاساکوفسکی» در آخرین سال های قرن نوزدهم میلادی (1893)آغاز شد و او در سال 1903 به روسیه مراجعت نمود، آنگاه با شروع جنگ های روس و ژاپن در سال 1904 میلادی و عزیمت داوطلبانه به جبهۀ خاور دور و کشته شدن او در این جنگ، دوران زندگی او نیز به پایان رسید. علاوه بر آنچه تاکنون دربارۀ«کاساکوفسکی» و دوران فرماندهی او در کتاب«تاریخچه بریگاد و دیویزیون قزاق» نگاشته شد، اطلاعات پراکندۀ دیگری نیز در متون عهد مظفری وجود دارد که این نگارنده در حد توان خود آنها را گردآوری کرده است و اینک به اختصار از نظر خوانندگان می گذرد.
بازدید شاه از اردوگاه بریگاد قزاق
«دوشنبه 28 ربیع الاول 1315-بندگان اقدس همایونی عزیمت تشریف فرمایی به اردوی سوارۀ قزاق که در سمت شمالی قصر قاجار که در یک فرسخی تهران است، فرمودند. «کلنل آتاماژور کاساکوفسکی» فرماندۀ بریگاد سوارۀ قزاق از پیش، ترتیبات و تشریفات قدوم همایونی را مرتب داشت، سراپردۀ خاص سلطنتی و چادرهای دیگر برای خواص ملتزمین رکاب همایون افراشته بود. روز مزبور سه ساعت به غروب مانده، بندگان اقدس شاهنشاهی با نواب مستطاب والا«شاهنشاهزاده عضدالسلطان» و جناب مستطاب وزیراعظم و سایر شاهزادگان و وزراء و سرداران و امراء بزرگ نظامی و عموم صاحبان مناصب، بر حسب دعوت مخصوص«کلنل کاساکوفسکی»تشریف فرمای اردوی قزاق شدند. سوارۀ قزاق شروع به مشق نموده، در حضور همایون بنای اسب تازی و تیراندازی گذاشتند. کمال مهارت و جسارت را به کار بردند و کارهای شگفت کردند و مورد تحسین واقع شدند. بندگان اقدس کمال مرحمت را دربارۀ«کاساکوفسکی» مبذول داشته، قریب به غروب به صاحبقرانیه مراجعت فرمودند.»
بازدید مظفرالدین شاه از اردوگاه تابستانی بریگاد قزاق
«روز پنجشنبه ششم ربیع الثانی 1316-بندگان اقدس همایون، هنگام عصر برای ملاحظۀ اردوی بریگاد سوارۀ قزاق که همه ساله در فصل تابستان در صحرای بالای قصر قاجار بین تهران و صاحبقرانیه تشکیل می یابد، تشریف فرمای آنجا شدند، حضرت صدارت عظما و نواب وزارت جنگ و جمعی از شاهزادگان و وزراء و غیره هم شرف التزام رکاب اعلی داشتند.«کلنل کاساکوفسکی» فرماندۀ رئیس بریگاد سوارۀ قزاق که نوکر دولت ایران است، مراسم پذیرایی را به عمل آورده و سوارۀ قزاق در حضور همایون، سان داده، مشق کردند. پس از آن بندگان اقدس همایون به طرف صاحبقرانیه رجعت فرمودند.»
بازدید مظفرالدین شاه از اردوگاه بریگاد قزاق و تجلیل شاه از کلنل کاساکوفسکی
«سه شنبه پنجم شهر جمادی الاولی 1317-بندگان اقدس همایون برای ملاحظۀ مشق بریگاد سوارۀ قزاق، از صاحبقرانیه تشریف فرمای اردوی سوارۀ قزاق شدند که در جنب قصر قاجاریه واقع است، سه ساعت بعدازظهر در حالی که جناب اشرف امجد صدراعظم و جمعی از خواص خدم، ملتزم رکاب اعلا بودند، به اردوی قزاق تشریف فرما شدند.«کلنل کاساکوفسکی» به استقبال مرکب همایون شتافته، تذکرۀ نظامی خود را به عرض رسانید. اعلیحضرت همایون سواره با لباس و اسلحه مرصع به جواهر درخشان، از جلوی صفوف قزاق گذشته، به هر دسته از پیاده و سواره که رسیدند، بعضی سوالات از توپخانه و اسبان جدیدالابتیاع کردند. بعد از اسب پیاده شده، داخل سراپرده و خیام افراشته گشتند. سوارۀ قزاق به هم درافتاده، مشق کردند و به انواع و اقسام جنگ ها مشغول شدند. بندگان اقدس همایون، شخص صدارت عظما و سایر رجال دولت را مخاطب ساختند؛ شرحی تمجید و تحسین از«کلنل کاساکوفسکی»کردند و فرمودندغیرت و صداقت این کلنل روسی که حال، مستخدم دولت ایران است، به درجه ای است که گویا به دولت متبوعۀ خود خدمت می کند و ضمناً او را به قوشچی تشبیه فرمودند که نه از برای جلب مواجب و جذب معیشت، بلکه از روی شوق خاطر و عشق فطری که به قوش دارد، پرورش و تعلیم قوش می کند. بعد از اتمام مشق، بندگان اعلیحضرت همایون تمام سفرای خارجه را که در اردوی قزاق مدعو و حاضر بودند، به حضور خواسته، در حضور ایشان از وزیر مختار دولت روسِ مقیم دربار ایران اظهار رضامندی فرمودند و مقرر داشتند که معزی الیه رضای خاطر مبارک را از خدمات و زحمات«کلنل کاساکوفسکی» به اعلیحضرت امپراتور روس ابراز کند. در این روز مبلغ یک هزار و هشتاد تومان به رسم انعام دربارۀ صاحبمنصبان و تابین های بریگاد قزاق اعطا فرمودند و یک قبضۀ شمشیر مرصع به جواهر از درجۀ اولی به افتخار«کلنل کاساکوفسکی»مرحمت شد. «کاپیتان فیداروف» به یک قبضۀ شمشیر مرصع از درجۀ چهارم امتیاز یافت. یک قطعه نشان شیروخورشید از درجۀ دوم دربارۀ «کاپیتان مورومتسوف» اعطا و مرحمت شد.»
چهارشنبه 15 ذی الحجۀ
پس از نهار چون دعوت در قزاقخانه داشتم، رفتیم درب میدان مشق که روبه روی میدان توپخانه است. رفتیم دیدیم. هنوز بندگان اعلیحضرت شهریاری نیامده اند. لیکن«سپهسالار»تشریف داشتند. جمعی از سوارۀ قزاق ها صف کشیده بودند، رفتیم رسیدیم به قزاقخانه، آن عمارت جدید که تازه ساخته اند. بعد رفتیم بالا در آن ایوان مرتبۀ اول، که برای بندگان اعلیحضرت شاهنشاهی ترتیب داده اند. فرنگی زیادی از زن و مرد، سفرا و غیره در طبقۀ اول بودند، پسرهای کوچک اعلیحضرت شهریاری بودند.«نواب اعتضادالسلطنه» با لباس قزاقی تشریف آورده بودند. پس از چند دقیقه، علامت ورود اعلیحضرت شهریاری پیدا شد. از درب میدان تشریف فرما گردیدند و بر حسب قاعده از جلو صف قزاق گذشتند و تشریف آوردند به ایوان، سکومانند[ی] درست کرده بودند. صندلی گذاشتند. در آنجا جلوس فرمودند.«اتابک اعظم»،«سپهسالار»، وزیر دربار و سایر وزراء و شاهزادگان و عملۀ خلوت، تمام حاضر بودند. بعد فرمودند قزاق مشق بکند. بعد قدری سواره مشق کردند، توپخانه مشق نمودند و شلیک کردند. پس از آن رفتیم اطاق جنبی ایوان که برای بندگان اعلیحضرت شهریاری تهیه کرده بودند و یک اطاق هم برای سایرین، در آنجا بستنی خوردیم و لیموناد و چای صرف کردیم. بعد رفتیم آن سمت ایوان که برای اعلیحضرت شهریاری ترتیب داده بودند. یک آلبوم که شکل اردوی قزاق در آن بود، تقدیم گذاشته بودند. باز دومرتبه تشریف آوردند در همان جای اول جلوس فرمودند و فرمایش دفیله دادند. دفیله تمام شد.«جنرال کاساکوفسکی»آمد بالا. قدری اظهار مراحمات فرمودند. بعد جلو افتاد[و]بندگان اعلیحضرت شهریاری را برد در بالاخانه ها به گردش، بعد از آن اسلحه خانه و ذخیره خانه و دواخانه و مریضخانۀ خودشان را پرزانته کردند. آب انبار خیلی خوبی ساخته بودند، نشان دادند. بعد اعلیحضرت همایونی خودشان تشریف بردند به انبار توپخانه، آن توپهایی که خودشان خریداری فرموده اند تماشا نمودند.»
قزاقخانه تحت نظر چه مقامی بود؟
در پاره ای مآخذ تاریخی آمده است که قزاقخانه مستقیماً تحت نظر شاه اداره می شده است. ما برای اثبات این ادعا در دورۀ مظفری تنها در یک مورد مدرک مستندی داریم و آن مربوط به زمانی است که«مظفرالدین شاه» به ناگاه«میرزاعلی اصغرخان امین السلطان» را از صدارت عزل می کند.(در اواخر سال 1314 قمری) و به«کلنل کاساکوفسکی»می گوید گزارش قزاقخانه را من بعد مستقیماً به عرض برساند، این ترتیب همچنان که در ادامۀ خاطرات«کلنل کاساکوفسکی» دیده می شود، موقتی بوده. زیرا در دوران درگیری «کاساکوفسکی» و«فرمانفرما» وزیر جنگ زمانی پیش آمده است که قزاقخانه تحت نظر وزارت جنگ قرار داشته و«کلنل کاساکوفسکی» توسط وزیر جنگ با شاه در ارتباط بوده است، مع هذا برای آنکه در این تحقیق نکته ای فروگذار نشده باشد، این نظر را هم که یکی از محققین ایرانی مطرح کرده است، در اینجا یادآور می شویم که:«رفته رفته که کار رقابت های انگلیس و روس بالا گرفت، امپراتوری روسیه متوجه شد که بریگاد قزاق آن طور که انتظار می رود، در اختیار آن دولت نیست؛ زیرا مسلم است که تفوق های سیاسی همیشه ثابت نمی باشد. اگر افسران بریگاد که برای تربیت یک قوۀ منظم و مورد انتظار به خدمت دربار ایران مأمورند، تحت نظارت وزارت جنگ باشند، خواه ناخواه ممکن است زیر نظر انگلیسی ها هم قرار بگیرند و در آن حال نمی توانند مصالح دولت متبوع خود را آن طور که باید، تأمین نمایند، به این جهت روس ها به فکر افتادند که یک فصل قرارداد را تغییر دهند و رئیس بریگاد در کلیۀ امور خود تحت امر مستقیم و بلافاصلۀ شاه باشد. آخرالامر، این نیتشان به مرحلۀ عمل گذارده شده و سروکار بریگاد قزاق و افسران آن با شاه افتاد. ولی نمی دانیم این وضع از چه سالی رخ داده است.» در این باره نیز هیچ جا اشاره ای دیده نمی شود. فقط در کتاب«جنبش اجتماعی در اوایل قرن بیستم» شرحی در این زمینه می بینیم که مفهوم آن چندان روشن نیست. در این کتاب آمده است که: «چون قوای بریگاد قزاق به ریاست صاحبمنصبان قزاق تعلیم یافته و به واسطۀ استقراض 1901-1897 به دست شاه افتاده بود، تغذیه می شدند، رژیم استبدادی ایران را محافظت می کردند.» چنانچه این قول را صحیح بدانیم، تغییر فصل هفتم قرارداد به یکی از سال های 1901-1897 مربوط می شود و در این ایام ریاست قزاقخانه با«کلنل کاساکوفسکی» بوده است.