«انور پاشا»
میهن عزیز ما در هر دو جنگ آسیب فراوان دید. اما لطمات این دو جنگ و کیفیت و چگونگی آن متفاوت بود
در جنگ جهانی اول به محض اعلام جنگ، ایران نیز با وجود بعد مسافتی که در میان بود از نخستین روز آغاز جنگ، درگیر این جنگ خانمان سوز شد. در حالی که در جنگ جهانی دوم رسیدن آتش جنگ به ایران با چند سال تأخیر انجام گرفت. در جنگ جهانی اول ، میلیونها نفر، از گرسنگی مردند و تلفات قحطی بیش از تلفات جنگی بود. ولی در جنگ جهانی دوم به هر ترتیبی که بود ،از قحطی جلوگیری شد. در اروپا «ویلهلم» امپراتور آلمان، آتش افروز جنگ بود و در خاورمیانه مثلث «انور پاشا» ، «طلعت پاشا» و «جمال پاشا» . واقعیت این است که در سال 1914 امپراتوری عثمانی ، آمادگی درگیر در یک جنگ بزرگ را نداشت. زیرا زیاده خواهی های خیال پرورانه «انورپاشا» و یارانش که می خواستند عظمت و قدرت امپراتوری عثمانی را بازگردانند، عثمانی را درگیر این جنگ جهانی کرد که به سقوط آن امپراتوری انجامید. سرایت یک روزه جنگ جهانی به ایران نیز بر اثر اقدامات دولت عثمانی بود.
در شماره های پیشین برگی از تاریخ ، توضیح داده بودیم که امپراتوری تزاری روسیه برای کوتاه کردن دست ایالت متحده امریکا از خاورمیانه و بیرون کردن «مستر شوستر» امریکایی که به عنوان مستشار مالی دولت ایران استخدام شده بود ، بر خلاف تمام موازین بین المللی به ایران ، لشکر کشی کرد و نتیجتاً مجلس شورای ملی تعطیل شد و آزادی خواهان آذربایجان سرکوب شدند و دولت روسیه تزاری به بهانه حمایت از اروپائیان ، مقیم آذربایجان و حفظ جان و مال آنها چند هنگ از سپاهیان روسی را در آذربایجان مستقر کرده بود. بدین ترتیب شوربختانه هنگامی که آتش جنگ جهانی اول برافروخته شد ،امپراتوری عثمانی که متحد و هم پیمان آلمان امپراتوری در جنگ جهانی اول بود ، برای بیرون کردن و عقب نشاندن قوای مسلح روسیه از تبریز و کلیه نقاط شمالی ایران دست به کار شد و تبریز بلافاصله در خطر سقوط قرار گرفت . با آنکه پیرامون رویدادهای جنگ جهانی اول در ایران تحقیقات جامعی صورت نگرفته و مستندات کافی وجود ندارد . خوشبختانه خاطرات کنسول امپراتوری آلمان در تبریز ، وقایع نخستین روزهای جنگ را به دقت در خاطرات خود به تصویر کشیده. «لیتن» کنسول دولت امپراتوری آلمان برای نخستین بار در زمان سلطنت «مظفرالدین شاه» به ایران آمد. او که زبان فارسی را در آلمان آموخته بود ، با سمت مترجمی در سفارت آلمان در ایران، خدمت خود را آغاز کرد و تا سال 1915 یعنی سال دوم جنگ جهانی اول در ایران به سر برد و هنگامی که جنگ جهانی اول آغاز شد، «لیتن» سر کنسول امپراتوری آلمان در تبریز بود . او خاطرات خود را در نخستین روزهای جنگ در ایران به شرح زیر در دفتر خاطرات خود نوشته است . برای اطلاع خوانندگان گرامی از سوابق ظهور قوای مسلح روسیه تزاری در ایران مطلع باشند، توضیحات زیر را از نظر شما می گذرانیم:
هنگامی که برای سرکوب مشروطه خواهان، مجلس شورای ملی را به توپ بست و نهضت مشروطه خواهی را در سراسر کشور سرکوب کرد و بساط مشروطه خواهی در تمام کشور بر چیده شد، به جز آذربایجان. بدین ترتیب تبریز آخرین سنگر مشروطه خواهان در ایران بود و «محمد علی شاه» در سال1327 برای سرکوب کامل مشروطیت ،تبریز را محاصره کرد. محاصره تبریز موجب قحطی شد و بسیاری به خاطر دسترسی نداشتن به غذا جان باختند . در این میان دولت روسیه تزاری ،محاصره تبریز را بهانه کرد و سپاهیان خود را وارد استان آذربایجان نمود. این سپاهیان که در ظاهر خود را حافظ مال و جان اروپائیانِ مقیم تبریز ،عنوان می کردند، در قرارگاهها و سربازخانه های خود در تمامی نقاط آذربایجان مستقر شدند و هنگامی که جنگ جهانی اول آغاز شد ،در نخستین روزهای جنگ ،نیروهای مسلح امپراتوری عثمانی برای تسخیر تبریز و بیرون کردن قوای روسی مقیم آذربایجان ،از مرزهای غربی ایران گذشتند و بدین ترتیب بود که آتش جنگ ،علی رغم بی طرفی ایران و اعلامیه رسمی ، دولت «مستوفی الممالک» عملاً به صحنه ی نبرد روس و عثمانی درآمد.