چرا تلاش ایرانیان برای ایجاد صنایع جدید در دوران قاجار پا نگرفت؟
از جمله رهاوردهایی که «ناصرالدین شاه» از سفر فرنگ به ایران آورد ، اولین مولّد برقی بود که تحت تأثیر چراغ ها و چهل چراغ های فرنگستان دیده بود. اولین مولد روشنایی که وارد ایران شد، تنها سه یا چهار لامپ را روشن می کرد. این مولّد کوچک روشنائی ، در دربار «ناصرالدین شاه» و تکیه دولت که مرکز تعذیه خوانی و عزاداری بود ، مورد استفاده قرار می گرفت. ولی در آغاز ، برای روشنایی خیابان ها و معابر عمومی ، اقدامی نشد. بیست سال پس از آن ، در دوران سلطنت «مظفرالدین شاه» ، «حاج امین الضرب» برای نخستین بار ، با مولدی 400 کیلو واتی ، روشنایی بخشی از تهران را تأمین کرد.
این سند نشان دهنده ی آن است که ، در آغاز چراغ گاز در زمان «ناصرالدین شاه» ، در کاخ های سلطنتی و تکیه ی دولت ایجاد شده است. سال ها بعد در زمان «مظفرالدین شاه» ، «حاج امین الضرب» که از بازرگانان مشهور ایرانی بود ، چراغ گاز را تبدیل به چراغ های برق کرد.
خیابان برق ، همان خیابانی است که توپخانه را به خیابان سرچشمه و ری ، متصل می کند و کارخانه ی برق ، در این خیابان قرار دارد.
* * *
بندگانِ اعلیحضرتِ قدر قدرتِ اقدسِ همایونِ شاهنشاهی روحی فداه ، امتیاز مخصوص ایجاد و ترتیب چراغ گاز را در دارالخلافه ی طهران و نواحی آن و همچنین در تمام ممالک محروسه ی ایران ، به این غلام خان زاد مرحمت و واگذار می فرمایند ، به شرایط بر قرارداد مفصّله ی ذیل و ضمنـاً این غلام مادون که کمپانی از داخله و خارجه ،جهت تشکیل این امتیاز و اداره تحصیل نماید.
فصل اول : بندگان اعلیحضرتِ اقدسِ همایونِ شاهنشاهی روحی فدا ، کارخانه ی موجوده ی چراغ گاز را در دار الخلافه با اراضی و ابنیه و لوله ها و فانوس ها و چراغ ها ،کلّیتا با جمیع لوازم و متعلقات آن به این غلام ، واگذار خواهند فرمود و این غلام ماذون و مجاز خواهد بود و هر طور تعبیر و تبدیل که در ترتیب و تنظیم این کارخانه برای اصلاح و تسویه ی آلات و اَدَواتِ موجوده لازم باشد ، این غلام ماذون و مجاز خواهد بود.
فصل دیّم : این غلام ، متعهد است که چراغ عمومی تهیه و ترتیب کند. تدارک و تهیه ی لوله های گاز عمومی به شهر ، بر عهده ی این غلام است ولی ، تعیین مخارج و قیمت آن با اولیای دولت علیه است، که هرطور اقتضا کند به این غلام قرار داده، قطع فرمایند عمده ی چراغ کمتر یا زیادتر در صورت لزوم باز به همان ترتیب معروضه به این غلام مقرر خواهند فرمود و نیز این امر و مقرر خواهند فرمود و فاصله ی چراغ ها از همدیگر ، بیشتر از بیست متر نباشد و هر یک از چراغ ها شبی زاید از چهار ساعت نباید بسوزد ، در هر یک از چراغ های عمومی ساعتی یکصد و چهل سر مصرف خواهد رسید و از طرف قرین الشرفِ دولت علیه ،سالی دوازده تومان رایج برای هر یک چراغ ، به این غلام مرحمت خواهند فرمود و این مبلغ هم در عرض سال ماهی یک تومان که قیمت یک چراغ در آخر هر ماه مقرر و مرحمت خواهد شد ، ضمناً هر قسم مخارج از قبیل تعمیرات و رنگ کاری و تعمیر شیشه و خرج عمله و غیره لازم بشود ، جزو همین یک تومان است و آنچه در خصوص شرایط روشنائی چراغ عمومی عرض شد ، فقط مخصوص دارالخلافه ی طهران است ، برای ایجاد چراغ گاز در شهرهای دیگر داخلی اولیای دولت و با مأمورین دولت به این غلام قراری که مقتضی و مناسب یاشد ، خواهند فرمود.
فصل سیّم : هرگاه اشخاص دیگر ، برای روشنائی شهر که غیر از چراغ گاز باشد ، از خاکِ پایِ مبارکِ اقدسِ همایونی ، روحی فداه استدعا نمایند این غلام طرف رُجحان خواهد بود به همان شرایطی که آنها استدعا کردند ، قبول نمایند.
فصل چهارم : در تعیین شرایط و قیمت و تقسیم چراغ برای سایر محوم متفرقه و اداره و ترتیب آن ، این غلا مأذون و مجاز خواهد بود که هر طور مقتضی است ، معمول دارد.
فصل پنجم : این اداره من جمیع الجهات و اعظا ء و اجزای آن ، طرف توجه و رعایت مخصوص اولیای دولت علیه بوده ،از هر نوع حمایت و تقویت به قدر امکان دریغ نخواهند فرمود.
فصل ششم : امتداد این امتیازاز روز امضای امتیاز نامه الی نود و نه سال خواهد بود.
فصل هفتم : بعد از انقضای نود و نه سال آلات و اَدَوات کارخانه از قدیم و جدید ،هرچه هست به دولت تفویض و تقدیم خواهد شد.
فصل هشتم : شروع و افتتاح این کارخانه از تاریخ امضای قرارنامه الی مدت سه سال خواهد بود. تعالی فصول این قرارنامه را در خدمت اولیای دولت ، بدون کم و کثر مجری خواهد داشت که ذی قعده ی سَنه ی 1308 هجری ، محل مُهر «یحیی خان مشیرالدوله»
انشاالله
امتیاز شیشه آلات
فیمابین بزرگان، حضرت مستطابِ اشرفِ افخم، آقای «امین السلطان» وزیر اعظم دولت علیۀ ایران، من جانب بزرگان اعلیحضرتِ اقدسِ شاهنشاهی، روحی فداه و موشح به صحۀ مبارکِ همایونی و «مسیو ادواردنی» مهندس و رعیت شمار ساکن طهران، مراتب ذیل از طرفین برقرار گردید:
فصل اول: دولت علیۀ ایران، مسیو ادواردنی و وارث یا وکلای او امتیاز و حق مطلق برای ساختن شیشه آلات در و پنجره و بلورآلات و غیره و بار فَتَن آلات و آنچه که متعلق به این صنایع است، در تمام دولت علیه ایران می دهد.
فصل دویم: این کارخانجات باید در جائی که صاحب امتیاز مصلحت بداند، احداث و معین شود ولی با اطلاع دولت علیه ایران
فصل سیم: دولت علیه ایران به صاحب امتیاز، اجازه می دهد که ادوات و اسباب و مصالحی که برای ساختن و دایر داشتن و محصول این کارخانجات لازم است، بدون حقوق گمرک و راهداری و غیره، وارد نماید و دولیت علیۀ ایران مالیات و حقوق دیگر از ادوات و حاصل کارخانجات در دخل املاک و نیز اجزا و عملجات، خلاصه آنچه را که متعلق به این امتیاز است وجهاً من الوجوه ، حق مطالبه نخواهند داشت.
فصل چهارم: صاحب امتیاز، همه ساله را باید در وجه دولت بندگان اعلیحضرتِ اقدسِ شاهنشاهی روحی فدا صدی پانصد از منفعت خالص که از دایر داشتنِ این امتیازنامه حاصل می شود ، بپردازد دولت علیۀ ایران حق خواهد داشت که یک نفر مأمور تعیین نماید که در آخر هر سال، از دفتر خرج و دخل یعنی حسابهائی را که منافع سالیانه را معلوم می کند، اطلاع حاصل نماید.
فصل پنجم: صاحب امتیاز آنچه را که متعلق به ساختن و دایر داشتن امتیاز و فروختنِ حاصل خود می باشد، به کلی مأذون و مختار است.
فصل ششم: طول مدت این امتیازنامه از روز امضای آن الی مدت سی سال می باشد، ساختن شیشه آلات از قبیل در و پنجره و بلورآلات و ظروف و آینه و غیره و بار فَتَن آلات در تمام دولت علیۀ ایران، چه از برای تبعۀ ایران و چه از برای تبعۀ خارجه، به کلی قدغن و ممنوع است. اما شیشه کارخانه هائی که از سابق دایر می باشند، خواهند توانست که به حالت سابق باقی بمانند و آنچه را که الحال می سازنند، بعدها نیز بسازند و حق مطلق ساختن اشیاء مزبور در تمام مدت مذکور برای صاحب امتیاز خواهد بود. هرگاه در انقضا و مدت دو سال صاحب امتیاز شروع در برقرار نمودن کارخانجات خود ننمود، این قرارنامه باطل و از درجۀ اعتبار ساقط خواهد شد.
فصل هفتم: دولت علیۀ ایران تعهد می نماید که نسبت به این عمل و اجرای آن، حمایت خود را مبذول فرمایند.
فصل هشتم: هرگاه در این مدت سی سال، دولت علیۀ ایران، تغییر در عهدنامه های تجارتی خود، به دُول خارجه بدهند، به طوریکه از برای دولت علیه ممکن گردد و ادخال شیشه آلات از قبیل شیشه، در، پنجره و بلوارآلات و ظروف و آینه و غیره و بار آلات را در خاک ایران، قدغن نماید، آن وقت تعهد می نماید که، به مسیودنی یا به آن اشخاصی که این قرارنامه به ایشان منتقل می شود ، مونوپل تمام ادخال و ساختن و فروختن شیشه آلات از قبیل شیشه و در و پنچره و بلورآلات و ظروف و آینه و غیره و بارفتن آلات را در تمام خاک دولت علیۀ ایران، فقط به موجب شرایط جدیدۀ ذیل بدهند:
اولاً: در عوض صدی پانزده، که در فصل چهارم ذکر شده است، صدی بیست از منفعت خالص در وجه بندگان اعلیحضرت اقدسِ شاهنشاهی روحی فدا، پرداخته شود.
ثانیاً: قدغن اکید بشود که کسان دیگر در تمام دولت علیۀ ایران، شیشه آلات و بار فَتَن آلات داخل ننمایند و نسازند و نفروشند.
ثالثاً: صاحب امتیاز یا سایرین من جانبه حق دارند که چوب آلات لازمه را به جهت ساختن و دایر نمودن این امتیازنامه، از جنگل های دولتی، مجاناً استخراج نمایند.
فصل نهم: مسیودنی از الحال مأذون است که این امتیازنامه را با تمام حقوقات و تعهدات به اشخاص دیگر یا به یک کمپانی منتقل سازد، ولی این انتقال به اذن و اجازه و امضای دولت علیۀ ایران، خواهد بود.
فصل دهم: این امتیازنامه که به خط ایرانی نوشته شده و ترجمۀ رسمی آن، به زبان فرانسه در حاشیه ، مسطور رفته است، باید به مُهرِ حضرتِ مستطابِ اشرفِ امجد افخم اعظم، آقای «امین السلطان» ، ممهور و به صحۀ مبارک بندگان اعلیحضرتِ اقدسِ شاهنشاهی ، روحی فدا مزّین گردد.
در دارالخلافه طهران سنۀ هفدهم شهر شعبان المعظم سنه 1306 هجری مطابق هجدهم آوریل سند 1889